Mercuriusbeeld

Het gerestaureerde Mercuriusbeeld (foto: Restaura).

In 2017 werd bij een grote binnenstadsopgraving tussen de Davidstraat en de Romeinstraat in Enkhuizen een spectaculaire vondst gedaan. Uit een kuil, die in de 18^de eeuw was opgevuld met grond en puin, kwam een groot deel van een terracotta beeld tevoorschijn. Direct was duidelijk dat het om een groot beeld van hoogwaardige kwaliteit moest gaan. Het Provinciaal Depot voor archeologie van Noord-Holland heeft het beeld afgelopen jaar bij restauratieatelier Restaura laten restaureren. Het resultaat is verbluffend: het beeld kan worden beschouwd als een topstuk binnen de 17^de-eeuwse terracotta productie.

Het is een beeld van de god Mercurius in Romeinse kledij en met een hoedje. Dit hoedje met afgeplatte bol en platte rand was in de Oudheid de hoofdbedekking van een reiziger. Oorspronkelijk hebben aan het hoedje vleugels vastgezeten, die symbool voor snelheid stonden, maar deze zijn afgebroken. Ook de armen en de onderkant van de benen met de voeten zijn bij het beeld niet meer aanwezig. Waarschijnlijk zat de linkerarm gebogen aan het lichaam vast en was de rechterarm naar voren uitgestoken. Met deze arm hield Mercurius een staf vast, vermoedelijk van metaal. Deze met slangen omwonden staf, de cadudeus, was in de Romeinse tijd het symbool van een boodschapper.

Het beeld is gemaakt van terracotta met behulp van mallen. Dit maakte serieproductie mogelijk en daardoor waren beelden van terracotta goedkoper dan beelden van bijvoorbeeld natuursteen. Oorspronkelijk is het beeld van een witte engobe voorzien. Hiervan zijn nog restanten in de plooien van de kleding en in de krullen van het haar zichtbaar. Deze witte kleisliblaag maakte het mogelijk het beeld veelkleurig te beschilderen, maar meer waarschijnlijk is dat in dit geval het beeld als wit marmer moest ogen.

Het beeld is nu ongeveer 90 cm hoog, maar was oorspronkelijk ruim 100 cm hoog. De stijl is typisch voor de Renaissance waarin werd teruggegrepen op de Oudheid. Het bovenlichaam is iets gedraaid en één been staat wat naar voren, waardoor een lichte beweging wordt gesuggereerd. Deze houding wordt de contrapost genoemd. Het dateert ergens rond 1625-1650.

Terracotta vormde het goedkopere alternatief voor natuursteen. In de eerste helft van de 17^de eeuw waren meerdere producenten van imitatie-natuursteen in Holland actief, van wie de bekendste architect Hendrick de Keyser is. Vooral het atelier van Otto Reyersz van Schaijck in Den Haag stond om de productie van terracotta bekend. Hij maakte onder andere schoorsteenwangen met vlakke achterkant, die tegen de achterzijde van de schouw werden geplaatst. Vrijstaande terracotta schoorsteenbeelden zijn onbekend, maar deze bestaan wel in natuursteen. Het valt niet uit te sluiten dat ook in terracotta vrijstaande schoorsteenbeelden zijn gemaakt.

Meer waarschijnlijk is dat we te maken hebben met een beeld dat bestemd was om vrijstaand in een nis of op een andere prominente plek binnenshuis te plaatsen. De afmeting van ongeveer 100 cm hoogte past goed bij die functie. Kunsthistorisch en archeologisch kennen we echter dergelijke beelden niet. Toch bestaat er historisch bewijs dat vrijstaande terracotta beelden hebben bestaan. In 1648 kreeg namelijk de eerder genoemde Van Schaijck een nieuw octrooi op de productie van ‘beelden van aarde te bakken om binnenshuis boven deurkozijnen of op andere plaatsen tot sieraad van de huizen geplaatst te worden’. Het octrooi hield in dat geen andere producenten deze beelden mochten maken. Mogelijk hebben we hier voor het eerst een dergelijk vrijstaand terracotta beeld gevonden.

Enkhuizen maakte in de Gouden Eeuw een spectaculaire bloeiperiode door. De nu kleine stad mocht zich toen zelfs de vijf na grootste stad in Holland noemen. Op het hoogtepunt woonden er 21.000 mensen. De stad werd grootschalig uitgebreid, nieuwe havens werden gegraven en de handel floreerde. Een beeld van Mercurius als god van de handel misstond bepaald niet in het huis van een rijke handelaar in deze stad.