Markermeerdijken: Etersheim

De strijd tegen het oprukkende zeewater

Eerste resultaten opgraving Etersheim

De Alliantie Markermeerdijken gaat de aankomende jaren 33 kilometer dijk tussen Hoorn en Durgerdam versterken. Vooruitlopend op deze werkzaamheden heeft Archeologie West-Friesland in 2018 op enkele locaties langs het dijktracé archeologisch vooronderzoek uitgevoerd. Op basis daarvan werd onder andere bij Etersheim een vindplaats onderscheiden die voor nader onderzoek in aanmerking kwam. Deze vindplaats is vanaf eind augustus tot begin oktober 2019 opgegraven. In dit stuk wordt kort verslag gedaan van de voorlopige resultaten.

Oorspronkelijk heeft het oude Etersheim een stuk meer richting het oosten gelegen, maar door een stijgende zeespiegel en een dalend maaiveld hebben de inwoners steeds meer last gekregen van de oprukkende zee. Door landafslag en dijkdoorbraken waren zij genoodzaakt om meerdere keren landinwaarts nieuwe dijken aan te leggen. Het inlagen, zoals dat wordt genoemd, zorgde ervoor dat uiteindelijk veel land verloren ging. In 2009 kwam in het Markermeer op 90 meter van de huidige Markermeerdijk een sarcofaag (stenen doodskist) tevoorschijn (afb. 1). Deze sarcofaag hoort bij een kerk die zijn oorsprong kent in de 12^de eeuw of mogelijk zelfs eerder.

Het proefsleuvenonderzoek van 2018 richtte zich rond Etersheim vooral op de zuidzijde van de Oosterkoog, langs de dijk en op het voorland tegen de huidige koogkade aan. Pal langs de dijk werd een stevig houten scherm gevonden die mogelijk samenhangt met een dijkdoorbraak ter plekke. Meer tegen de kade van de koog aan, kwamen bewoningsresten tevoorschijn uit de 14^de /15^de eeuw en uit de 16^de /17^de eeuw. Reden genoeg om deze locatie te onderwerpen aan een meer uitgebreid onderzoek.

Langs de dijk werden enkele aanvullende sleuven gegraven om het houten scherm te kunnen begrenzen en om de dijkopbouw beter in kaart te brengen (afb. 2). Hieruit bleek dat het scherm zich alleen aan het zuidelijk dijkdeel van de Oosterkoog bevindt. Voorbij de knik, waar de dijk afbuigt richting Etersheim en verder richting Schardam, is de structuur niet in de bodem aanwezig. Waarom dat is, blijft nog onduidelijk.

De constructie is opgebouwd met zware ingeslagen grenen palen waartegen verticale planken zijn bevestigd (afb. 3). Aan de buitenzijde zijn ter versteviging schuine schoorpalen tegen de planken aangezet. Deze palen waren met een dissel slechts aan de buitenzijdezijde aangepunt. Dit gebeurde vermoedelijk om de gronddruk vooral aan die zijde te verhogen zodat de paal stevig tegen de constructie aangedrukt bleef. Het scherm werd waarschijnlijk gebouwd om de dijk te beschermen tegen kruiend ijs of tegen het zeewater, waarvan in ieder geval in de 18^de eeuw bekend is dat het regelmatig tegen de dijk aanstond (afb. 4). Vermoedelijk is het houten scherm in de 18^de of 19^de eeuw gesloopt en heeft het plaats moeten maken voor een versteviging van grote noordse stenen, later aangevuld met basaltblokken (afb. 5).

De resultaten ter hoogte van de vermeende nederzettingsresten waren anders dan verwacht. De aanwezigheid van een laatmiddeleeuwse waterput en een dierbegraving – gevonden tijdens het proefsleuvenonderzoek – deden vermoeden dat hier mogelijk een of meerdere huiserven uit deze periode aanwezig konden zijn. Dit bleek echter niet het geval.

Aan de oostzijde van het onderzochte deel werden onder andere sloten gevonden met 13^de eeuws vondstmateriaal. Deze sporen geven een beeld van de oorspronkelijke verkaveling ontstaan in de ontginningsfase van het gebied. In de 15^de eeuw werd haaks op deze verkaveling een dijk aangelegd (afb. 6). Deze had een bescheiden hoogte van 1,6 meter en een breedte van circa 6 – 8 meter. Mogelijk gaat het om de dijk die wordt genoemd in een historische bron uit 1418, waarin toestemming wordt gegeven voor de bedijking van de koog, het buitendijkse land. Wellicht nog in de 15^de of het begin van de 16^de eeuw brak deze dijk door, blijkt uit het archeologisch onderzoek. Het kolkgat dat ontstond bekleedde men met randen van ruim 40 centimeter grote gestoken veenzoden, waarna het gat werd opgevuld met meer handzame brokken van veen en klei. De dijk is hierna op dezelfde plek weer opgebouwd. Mogelijk verplaatste men in de latere 16^de of vroege 17^de eeuw de kade verder zuidwaarts, wellicht om de zwakkere gerepareerde plek te ontzien. Op de kaart van Blaeu uit 1631 wordt de kerk buitendijks afgebeeld, maar de bewoning is binnen de bedijking van de koog getekend. Mogelijk heeft het hoger gelegen laatmiddeleeuwse dijkje en de reparatie dienst gedaan als plateau of terp voor deze huizen.

Aan de westzijde van het onderzocht deel werden voornamelijk sporen gevonden van diverse doorbraken en daarmee samenhangende erosiegeulen uit de 17^de,18^de en 19^de eeuw (afb. 7). Hierin bevonden zich delen van huisraad van woningen die hier in de late 17^de eeuw zijn verlaten en verspoeld. De klei- en veenvulling van de geulen heeft gezorgd voor goede conserveringsomstandigheden waardoor niet alleen keramiek en metaal goed bewaard is gebleven, maar ook vondsten van organische aard zoals leren schoenen en diverse houten voorwerpen (afb. 8).

Het onderzoek heeft verrassende resultaten opgeleverd waarbij veel informatie is verkregen over de bewoners van Etersheim en hun constante strijd tegen het oprukkende zeewater. Het zeewater zorgde ervoor dat de zeedijk in de 15^de eeuw moest worden teruggelegd waarbij de kerk buitendijks kwam te liggen. In eerste instantie bleef men mogelijk nog een tijdje op dit nieuw gecreëerde voorland wonen in de buurt van de kerk, maar op een gegeven moment trok men zich terug tot de hogere delen van de Oosterkoog. Ook dit werd door overstromingen een onhoudbare situatie waardoor men zich rond het midden van de 17^de eeuw binnendijks ging vestigen in de buurt van de huidige kerk en het huidige Etersheim.

Deze tekst is geschreven door Sander Gerritsen & Annabelle de Gast in 2019 en betreft een verslag van de voorlopige resultaten. Het project is nog niet afgerond. Uiteindelijk zullen in het rapport de laatste resultaten en conclusies te lezen zijn. Als het project is uitgewerkt, zal het rapport op deze pagina te downloaden zijn. Lees hier meer over het archeologisch vooronderzoek en hier meer over de zwerfkeien in de dijken.